Joop van Buitenen

Johannes Josephus ‘Joop’ van Buitenen wordt op 1 oktober 1922 geboren in Breda, als zoon van vader Jan van Buitenen en moeder Truus Jansen. Zijn vader verdient op dat moment de kost als bestuurder van de R.K. Metaalbewerkersbond. In 1927 raakt vader Jan van Buitenen betrokken in de Bredase politiek als wethouder en locoburgemeester. Deze ervaring zal hem later goed van pas blijken tijdens de sollicitatie naar burgemeester van de gemeente Rucphen en Vorenseinde, welke functie hij vanaf 1 april 1937 bekleedt.

Na de benoeming van vader Jan van Buitenen tot burgemeester van Rucphen verhuist het gezin van Buitenen, bestaande uit vader, moeder en 7 kinderen, van Breda naar Rucphen. Joop is op dat moment 14 jaar oud.

Eind jaren 30 heerst er in West-Brabant veel armoede met daarbovenop wereldwijde politieke spanningen. Dit alles wordt bekroond met het uitbreken van de tweede wereldoorlog op 10 mei 1940. Vader Jan van Buitenen blijft na de Duitse machtsovername op zijn post als burgemeester, maar dient zich op veel vlakken aan te passen aan veranderende politieke verhoudingen. Joop van Buitenen treedt op dat moment in de voetsporen van zijn vader en gaat aan het werk als gemeenteambtenaar binnen de gemeente Den Haag.

Binnen het gezin van Buitenen heerste een vaderlands liefhebbende geest. Broers Martin en Joop raken verwikkeld in verzetsactiviteiten. Martin werkt tijdens de bezettingsjaren als leider van de distributiedienst in Boxmeer en neemt de laatste twee jaar van de bezetting het bezorgen van onder andere bonkaarten aan de illegaliteit op zich.

Kamp Vught

De tot op het heden onbekende verzetsactiviteiten van Joop van Buitenen worden halverwege 1943 ontdekt door het Duitse gezag, waarna hij vermoedelijk door de gemeentepolitie Den Haag wordt opgepakt, op last van de Duitsers. Op 12 augustus 1943 wordt Joop binnengebracht in het beruchte Konzentrationslager Herzogenbusch (Kamp Vught) en krijgt het gevangenennummer 6970.

Na te zijn aangekomen op het station in Vught volgt een wandeling naar de ingang van het kamp. Bij aankomst worden persoonlijke bezittingen ingenomen, mannen worden kaalgeschoren en je naam wordt vervangen door een nummer waarmee je de gehele periode wordt aangesproken. Gevangenen worden uitgerust met klompen en een gestreept pak met daarop een gevangenennummer en een gekleurde driehoek op de borst die aangeeft wat jouw gevangenen-identiteit is. Politieke gevangen worden aangeduid met een rode driehoek.

Het kamp wordt draaiende gehouden door gevangenen zelf, onder leiding en toezicht van de Duitse SS. De gevangenen slapen in onhygiënische barakken op stapelbedden van 3 hoog en attenderen tweemaal per dag het appèl waar gevangenen worden geteld en regelmatig geteisterd. Driemaal per dag worden er maaltijden genuttigd, die vaak bestaan uit een beetje brood of aardappel met waterige soep of pap. De voeding was onvoldoende voor de gemiddelde volwassene, waardoor veel gevangenen lichamelijke problemen opliepen. Er zijn in het kamp verschillende werkcommando’s waar gevangenen bij worden ingedeeld, waaronder het Philips Kommando. Het elektronicabedrijf ‘Philips’ uit Eindhoven opent na aarzeling en op dringend verzoek van de Duitsers een werkplaats in Kamp Vught, onder voorwaarde dat Philips grotendeels eigen zeggenschap behoudt over de gang van zaken binnen het Philips Kommando.

Philips Kommando

Kort na zijn binnenkomst wordt Joop op 28 augustus 1943 ingedeeld bij het Philips Kommando. Het Philips Kommando in Vught is ondergebracht in verschillende barakken. Er zijn eetzalen, werkplaatsen, bouwterreinen, een tekenkamer, opslag, laboratorium en een dynamo- en radio- afdeling. Joop wordt ingedeeld als bandvuller bij de radiowerkplaats. De Philips werkplaatsen, waar zogenaamde ‘kriegswichtige’ electronicaonderdelen worden gemaakt, worden begeleid door Philipsmedewerkers (burgers), zogenaamde ‘Philips Zivilisten’. De Philips medewerkers zorgen goed voor ‘hun’ gevangenen, er heerst een menselijke sfeer in de werkplaats, wat een groot contrast vormt met de behandeling van de gevangenen door de kampbewakers. Door de, in verhouding tot de andere arbeids-kommandos, aangename werksfeer verlangen veel gevangenen naar een baan binnen het Philips Kommando.

Sabotage

In de nacht van 8 op 9 juni richt Joop vernielingen aan in de werkplaats. Hij snijdt drijfriemen door en slaat een machine stuk. In de ochtend van vrijdag 9 juni treft Joop gevangene Cor van de Water, die een leidende functie bekleedt binnen het Philips Kommando.
Van Buitenen geeft zijn daad toe:

 

‘’Die kwam het mij vertellen, die jongen. Zeg ik: 'Oh oh oh, wat is dat dom! Dat is direct te zien, dat is geen slijtage!' 'k heb ze doorgesneden. Ja, want die machines mogen niet meer draaien.' Zeg ik: 'Dat is goed dom' .Gelukkig kwam net Braakman binnen. Ik zeg tegen Braakman: 'Kijk eens wat dat is.' Verschrikkelijk!,” zegt hij, ‘(…),  ik ga gauw naar Eindhoven toe, nieuwe riemen halen. Dan kunnen we het nog voorkomen.' Terwijl Braakman naar Eindhoven ging voor nieuwe riemen, gaat Erich naar de Kommandantur, het aanbrengen.’’

Interview met Cor van de Water op 22 mei 2003
Philips-kommando.nl

 

Joop belast de Philipsleiding met het probleem en ontketend een aaneenschakeling van gebeurtenissen. Carel Braakman, een opzichter van Philips, komt vrijwel dagelijks in het kamp. Nadat Joop zijn daad opbiecht bij Braakman, wordt hij overgeplaatst naar het magazijn in de hoop daar niet op te vallen. Braakman spreekt met Joop af er over te zwijgen en probeert de zaak nog toe te dekken door reserveonderdelen uit Eindhoven te halen. Oberkapo (gevangene met opzichtersfunctie) Erich Beck ontdekt de daad echter al op de dag zelf en verraadt de dader bij de kampcommandant: Sturmbahnführer Hans Hüttig. Joop wordt direct gearresteerd en opgesloten; wat volgt is een hardhandige overhoring. ‘’Ja. Wat gebeurt er, die jongen wordt gearresteerd, hadden ze gauw uitgezocht en die werd verhoord. Gelijk streng verhoord en die jongen... die heeft...’’ (Cor van de Water)

Hüttig houdt de door Philips aangestelde leiding van het Kommando, bedrijfsleider Laman Trip en organisator Braakman,  verantwoordelijk voor de sabotageactie en ziet zijn kans schoon om hen te berechtigen. Hij geeft het bevel om ‘die brutale lastpost’ direct in hechtenis te nemen.  Braakmans poging om de zaak toe te dekken is mislukt. Op zondag 11 juni, om half vier ’s middags, wordt Braakman door de Duitsers thuis gearresteerd en opgesloten in de ‘bunker’, een cellencomplex in kamp Vught waar Joop op dat moment ook opgesloten zit. Op maandag 12 juni wordt Braakman ‘abgetrennt’, een speciale procedure om ‘schutzhäftlinge’ (beschermde gevangenen) voor de Duitse rechter te slepen, in plaats van de Nederlandse. Dit zou deportatie naar concentratiekampen mogelijk maken. In de avond van dinsdag 13 juni wordt Joop van Buitenen uit zijn cel gehaald en meegenomen naar de fussiladeplaats buiten het concentratiekamp. Hij wordt hier om 10 uur ’s avonds, als eerste gevangene van kamp Vught, zonder enig vorm van proces gefusilleerd. In de maanden juli en augustus volgen er massa-executies, in totaal nog 328.

 

9 juni  (…) Op het einde v.d. dag meldt zich jongen die vernielingen heeft aangericht bij Braakman. Hij zal volgende dag dit uitzoeken. Erich zoekt nog naar de dader.

10 juni  ’s middags geweest. Jongen is naar ander Kommando verwezen, is overspannen, Erich heeft hem meegenomen. (…)

11 juni  Braakman opgepakt.

12 juni  (…) Braakman abgetrennt. Nolte geeft nieuwe instructies.
Ik trek me terug.

13 juni  ’s avonds 10 uur jongen doodgeschoten. Verder wilde beweging in Vught. Wie neemt de leiding?

Laatste regels uit het dagboek van R.E. Laman Trip
NIOD instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en genocidestudies

De sabotageactie van Joop heeft verregaande gevolgen voor de gang van zaken binnen het Philips-Kommando en kamp Vught. De Duitsers tolereren geen enkele vorm van ongehoorzaamheid. De Philips-leiding en zivilisten worden buiten functie gezet en zelfs vervolgd. Het Philips Kommando moet verder onder directie van de Duitse autoriteit tot de ontruiming van het kamp in september 1944.

De consequentie

Organisator Carel Braakman wordt na zijn poging om de sabotagedaad toe te dekken gearresteerd en in hechtenis genomen in de ‘bunker’. Vervolgens wordt hij op transport gesteld richting Duitsland en Polen en komt in de ontberingen van concentratie kamp Oranienburg, Sachsenhausen, Gross-Rosen, Breslau, Mauthausen en Gusen. Op 15 mei 1945 wordt Braakman door de Amerikanen bevrijdt en op 11 juni 1945 keert hij terug naar huis. Na de oorlog werkt Braakman voor Philips in Zwitserland.

Nadat Rutger Egbert Laman Trip zich terugtrekt als bedrijfsleider van het Philips Kommando wordt ook hij thuis opgezocht. De Duitsers treffen echter het dienstmeisje Marieke, op dat moment als enige in huis, die hen verteld dat Laman Trip niet aanwezig is. Ze kan snel naar de golfterreinen van de Dommel rennen waar Laman Trip op dat moment met zijn vrouw aan het golfen is. Laman Trip duikt onder in een vakantiehuisje vlakbij de golfterreinen en overleeft de oorlog zonder vervolging.

De vader van Joop, Jan van Buitenen, wordt in 1945 gedwongen ontslagen als burgemeester. Verwijten zoals: ‘een slap en angstig beleid’ en ‘onvaderlands handelen’ gedurende de bezetting worden hem voor de voeten gegooid . Tezamen met onder andere het overlijden van zijn zoon Joop moet dit ongetwijfeld hebben geleid tot vertwijfeling. Uiteindelijk krijgt Jan van Buitenen een eerherstel, maar hij moet alsnog zijn carrière als burgemeester opgeven.

De zelfbewustheid van Joop van Buitenen tijdens zijn daad komt vaak naar voren;

‘’Was het de daad van een overspannen amokmaker, overvallen door de ‘kampkolder’? Dat is destijds beweerd, door onder andere Laman Trip en vele jaren later nog door zijn weduwe. Maar de naoorlogse verklaring van Braakman doet toch iets anders vermoeden: ‘De bewuste jongen Van Buitenen […] zei dat hij het voelde als een vaderlandse plicht.’’

Fragment uit het boek ‘Het Philips-Kommando in Kamp Vught’
P.W. Klein en Justus van de Kamp